αντίθεση

I

Στη φιλοσοφία, ο όρος δηλώνει τη σχέση αντικειμενικών μορφών, εννοιών ή κρίσεων που αντιτάσσονται και προσδιορίζονται ως άρνηση η μία της άλλης. Ως είδη α. εμφανίζονται η αντίφαση και η αντινομία, δεν εξαντλούν όμως το περιεχόμενο του όρου α. O Αριστοτέλης διακρίνει τα αντίθετα σε αντιφατικά και ενάντια. Στα αντιφατικά (έννοιες, κρίσεις) η αλήθεια ή το ψεύδος του ενός συνεπάγεται αναγκαία το αντίστροφο, δηλαδή το ψεύδος ή την αλήθεια του άλλου (π.χ. θνητός-αθάνατος), ενώ στα ενάντια μόνο η αλήθεια του ενός θέτει αναγκαστικά το ψεύδος του άλλου,χωρίς το αντίστροφο να είναι αναγκαίο (π.χ. άσπρο-μαύρο: το άσπρο οπωσδήποτε δεν είναι μαύρο, αλλά ό,τι δεν είναι άσπρο δεν είναι οπωσδήποτε μαύρο). Οι α. είναι προϋπόθεση της κίνησης του γίγνεσθαι, τόσο κατά τον Πλάτωνα όσο και κατά τον Αριστοτέλη, ό,τι όμως κινείται ή γίνεται δεν είναι πραγματικό, πλήρες ον. Οι Ελεάτες, αρνούμενοι την αντικειμενικότητα των α., αρνούνται και την κίνηση. Οι αντινομίες, όπως κυρίως τις καθορίζει ο Καντ, είναι αντίθετες, αλλά και συνυπάρχουν παράλληλα, χωρίς να είναι δυνατή η κατάλυσή τους, εξαιτίας της φύσης της ανθρώπινης νόησης. Όμως ο Ηράκλειτος, o Χέγκελ και η νεότερη διαλεκτική φιλοσοφία θεωρούν τις α. ως αλήθεια και ουσία των όντων. Στις α. ανάγονται η κίνηση και το γίγνεσθαι, που είναι γενικός νόμος των όντων και αντικαθιστά τη μεταφυσική της έσχατης και της ακίνητης αρχής· «διά της εναντιοτροπής ηρμόσθαι τα όντα· γίγνεσθαί τε πάντα κατ’ εναντιότητα» διδάσκει o Ηράκλειτος, ενώ ο Χέγκελ και η μετέπειτα διαλεκτική θεωρούν αναγκαία τη συνύπαρξη αλλά και τη σύγκρουση των αντιθέτων στο εσωτερικό κάθε όντος και φαινομένου, ως προϋπόθεση για το ξεπέρασμά τους μέσα σε μια ανώτερη σύνθεση, ώστε να προκύπτει συνεχής ανέλιξη προς ανώτερες μορφές ύπαρξης. Η άποψη αυτή δίνει βασικό ρόλο –για την ερμηνεία των όντων και των φαινομένων– στην ιστορία τους και οδηγεί συγχρόνως σε μια φιλοσοφική ερμηνεία της ιστορίας.

(Αστρον.) Η θέση δύο ουράνιων σωμάτων όταν αυτά βρίσκονται σε δύο αντιδιαμετρικά σημεία μιας περιφέρειας. Η αποχή τους, δηλαδή η γωνία που σχηματίζεται από τα σημεία πλανήτης-Γη-Ήλιος, είναι τη στιγμή της α. 180°, δηλαδή τα τρία σημεία βρίσκονται επάνω σε μία ευθεία. Στη διάρκεια της α., το ουράνιο σώμα φωτίζεται κατά το μεγαλύτερο δυνατό από τον Ήλιο, π.χ. η πανσέληνος είναι η χρονική στιγμή στην οποία ο Ήλιος και η Σελήνη βρίσκονται σε α. ως προς τη Γη. Κατά την α., το ουράνιο σώμα ανατέλλει και δύει αντίθετα απ’ ό,τι o Ήλιος. Οι αστρονόμοι προτιμούν να παρατηρούν τα ουράνια σώματα όταν βρίσκονται κοντά στο περιήλιο και σε α., γιατί συνδυάζεται η ελάχιστη ενδιάμεση απόσταση με τη μέγιστη λαμπρότητα του πλανήτη.

II

(antithesis). Επιστημονική ονομασία γένους λεπιδοπτέρων εντόμων της οικογένειας των τορτρικιδών. Το μήκος του σώματός τους φτάνει το 1-1,5 εκ., ενώ το άνοιγμα των φτερών τους τα 2 εκ. H προνύμφη τους αποτελεί μάστιγα για τις καλλιέργειες ορισμένων οπωροφόρων δέντρων και, ιδιαίτερα, των δαμασκηνιών.

* * *

η (AM ἀντίθεσις)

1. η σχέση μεταξύ δύο εννοιών κατά τέτοιο τρόπο ώστε η μία να αποκλείει την άλλη

2. ουσιώδης διαφορά, διάσταση

νεοελλ.

σχήμα λόγου κατά το οποίο ασύμβατες λέξεις ή αντίθετα νοήματα και έννοιες παρατίθενται για να εξάρουν τον λόγο και να δημιουργήσουν εντύπωση

αρχ.

1. αντιστοιχία

2. γραμμ. εναλλαγή γραμμάτων σε μιά λέξη.